Ali Açıkgöz, “Zaniye ne demek, biliyor musun?” diye sordu. Elinde ‘Zaniyeler’ romanını tutuyordu. Bilmiyordum. Ali, “Zaniye” sözünün fahişe manasına geldiğini söyledi. Sonra romanı, bir art kapak yazısını okur üzere, kısa ve öz anlattı.
Ali, alışıldık kitapçılardan değildir, daha evvel onunla ilgili bir yazı yazmıştım. Dükkana gelen okurla, kitaplar ve hayat üzerine sohbet eder, okurun beğenisine hitap edecek kitap ve muharrir hakkında bilgi verir ve buna nazaran kitap önerir. Ali üzere sattığı kitaplara vakıf diğer kitapçılar da vardır elbette. Ancak bunlar, iddia edilebileceği üzere, küçük bir dükkan işleten, esasen kitap kurdu olarak tanım edebileceğimiz insanlardır. Büyük kitapçılarda oradan oraya koşturan birden fazla genç çalışanın sattığı kitapların içeriğinden haberdar olmadığı sanırım herkesin malumudur.
Ali, romanı önerirken, “Günümüz şahsiyetlerini bu romanda göreceksin” dedi. Selahattin Enis’in İş Kültür Yayınları’nın Türk Klasikleri dizisinden çıkan ‘Zaniyeler’ romanını, Ali’nin teklifiyle almış oldum.
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA İSTANBUL SOSYETESİ
Selahattin Enis ve “Fitnat’ın Sergüzeşti” ismiyle tefrika edildikten sonra ‘Zaniyeler’ ismiyle yayımlanan romanın kıssası değişiktir. Lakin evvel romanla ilgili birkaç cümle kurmak isterim. Ömer Aslan’ın günümüz Türkçesine uyarladığı roman, bir zaniyenin, Fitnat’ın günlüğünden 1. Dünya Savaşı yıllarındaki İstanbul’u, İstanbul sosyetesini anlatıyor. Roman, Selahattin Enis’in girişiyle başlıyor: “Aşağıda kaydettiğim satırları büyük ve meşhur
Zaniyeler, Selahattin Enis, İş Kültür Yayınları, 2021 Syf: 224 Fitnat Hanım’ın günlüğünden alıntıladım.” Fitnat için, “maceralarla dolu bir ömrü ihtiva eden bir isimdir” diyen muharrir, onunla ilgili tespitlerini sürdürür ve “Fitnat bir bayandan çok Allah’ın İstanbul’a musallat ettiği bir afettir. Vebalar nasıl memleketlerin üzerinden bir mevt kasırgası geçerek arkasında meyyit vücutlardan yığınlar bırakırsa Fitnat da geçtiği ve yürüdüğü yollarda vefatlar ve harabeler bırakmıştır” diyerek okurda, romanın kahramanıyla ilgili bir yargının oluşmasına neden olur. Bir bakıma okurun, günlükte karşılaşacağı şahıslar ve olaylarla ilgili hazırlıklı olmasını sağlar.
Fitnat’ın ailesi, Balkan Harbi sırasında Rumeli’den İstanbul’a göç etmiş, varlıklıyken fakirleşmiş lakin kızlarının yeterli eğitim alabilmesi için çaba göstermiş bir ailedir. Fitnat’ın eğitim aldığı yıllarla ilgili şunları kaydeder Selahattin Enis: “Ve o, daha mektepteyken tek başına bir güneş üzere parladı. Onun gözlerinde nasıl bir efsun vardı ve gözleri nasıl bir sihirle doluydu; bu noktayı hiçbir arkadaşı çözememesine karşın hepsi de ona sürükleniyordu.”
FİTNAT’IN MERAM GÜNLERİ
Konya’dan İstanbul’a evlenmek ve para yemek için gelen tiftik tüccarı Hasan Rıfat Efendi, tramvayda Fitnat’ı görür ve onunla evlenmek için hiç vakit kaybetmeden teşebbüste bulunur. Hasan Rıfat Efendi’nin zenginliği ailenin yanı sıra genç ve hoş Fitnat’ın da evlilik teklifine tereddütsüz evet demesine neden olur. Kısa müddette evlenirler ve Konya’ya taşınırlar.
Fitnat’ın günlüğü Konya Meram Bağları ile başlar. Meram’da geçen günler boyunca kocası Fitnat’ın bir dediğini iki etmiyor, “eğlentilerde” görünmesine itiraz etmiyor, rakı içmesini ayıplayanları paylamaktan geri durmuyor. Hoşluğu ile İstanbullu gelin oluşuyla dikkatler daima üzerindedir Fitnat’ın. Seza isimli genç bir çocuk Fitnat’a duyduğu imkansız aşkı yüzünden intihar eder. Bihter’in Fitnat’a hayranlığı büyük bir aşkı çağrıştırır ve aslında bütün Konya “ona sürükleniyordu.”
Çok sevildiğini, çok kıskanıldığını Konya ve Meram bağlarında sefahat içinde olduğunun şuurunda olan Fitnat, yeniden de daima bir huzursuzluk duyar. Bir mühlet sonra bu iç huzursuzluğuna İstanbul hasreti de eklenir. Kocasını Konya’da bırakarak İstanbul’a döner. Ailesiyle ve İstanbul’la hasret giderecek ve Konya’ya geri dönecektir. Kocasına bunu söylemiştir fakat İstanbul’da teyzesi Münevver’le karşılaşacak ve kimi vakit hatırlayıp özlese de bir daha Konya’ya dönmeyecektir.
MÜNEVVER’İN ÇEVRESİ
Fitnat’ın teyzesi Münevver muhit değiştirmiş, akılları “eğlentide” olan bir yığın insan vardır etrafında. Üstelik bu beşerler, ülkenin ve ülke beşerinin mukadderatında değerli kararlar verebilen şahıslardır. Bakandırlar, askerdirler, iş insanı, gazeteci ve edebiyatçıdırlar… Teyzesi Münevver, bütün bu şahsiyetleri Fitnat’a “prezante” edecektir.
Fitnat, Konya’da pek hissetmediği savaşı İstanbul’da hissedecektir. Savaşın neden olduğu yoksulluk ve sefalete tanıklık edecektir. Günlüğüne, “Terk ettiğim İstanbul’la artık bulduğum İstanbul birbirinden büsbütün başka. Harp, İstanbul’u adeta bir askeri kent haline getirmiş. Sokaklar askerlerle dolu.” diye yazan Fitnat, akabinde herkesin sessiz, utangaç, tutuk olduğunu belirterek, şunları ekleyecektir: “Halkın ruh hali fazla afyon içmiş bir adamın ruh halinden farklı değil.”
Ancak Fitnat, sefahat hayatı yaşayan savaş zenginlerini, bakanları, paşaları, vurguncuları, edebiyatçıları ve gazetecileri de Şişli, Moda, Beyoğlu ve Adalar’da tanıyacaktır. Ve ailesinden koparak günlerini ve gecelerini bu sefahat düşkünleriyle birlikte geçirecektir.
SOYSUZLAR ÇETESİ
Fitnat, yeni etrafından tiksintiyle kelam eder. Onları sonradan görme, savaş zengini vurguncular, iffetsizler, soysuzlar olarak tanım eder. Milliyetçi cemiyetlerde nutuk atan siyasetçilerin özel hayatlarını, dindar gazetecinin bir modül jambon için yakarışını, gençleri savaşa sevk eden kararların hangi başla imzalandığını sayfalar boyunca anlatır. Bir ‘Soysuzlar Çetesi’ni tanım eder. Bu erkeklerin etrafındaki bayanlar da elbette hiç pak değillerdir. Fitnat’ın annesi hariç, romandaki bayan karakterlerin tümü kocalarının ya da metresleri oldukları adamların parasıyla şıklık yarışına giren, aldatmakta beis görmeyen, içki ve değişik uyuşturucular kullanmaktan geri kalmayan bayanlardır. Savundukları bedellerin hiçbir ahlaki karşılığı yoktur gerçek hayatlarında. Bu ahlaki kıymetleri, tıpkı birlikte oldukları erkekler üzere, fakat bir maske olarak kullanırlar.
FİTNAT’IN ‘ÖLDÜRDÜĞÜ’ ADAMLAR
Fitnat gençliği ve hoşluğu ile bu soysuzlar çetesi içinde kısa vakitte parlar. Çelişkiler yaşasa da ailesinden uzaklaşır ve hayatına giren erkeklerle birlikte yaşamaya başlar. Tanınan, sevilen ve işinde başarılı bir hekim olan Mükerrem, Fitnat’ın cümbüş partilerine para yetiştirmek için geçersiz bir rapor verir. Mükerrem bir sahtekar ve dolandırıcı olarak mahpus yatar. Fitnat’ın birlikte yaşadığı Muhlis, “Hem para kazanacağım, hem de vatani bir iş göreceğim.” diye sevinç içindedir. Bütün dükkanların camekanlarının kırmızı beyaz renge boyanması için bir hafta sonra buyruk verilecektir. Paşa, bu bilgiyi Muhlis ile paylaşmış. Fırsatı kıymetlendiren Muhlis de piyasadaki bütün kırmızı beyaz boyaları istiflemeye başlamıştır. Çok para kazanacaktır ve vatani bir iş görecektir.
Fitnat ise yaptığı harcamalarla Muhlis’i iflasa sürüklemek ister. Şöyle müellif günlüğüne: “Görüldüğü üzere ben masraf yapmıyorum, ben bu adamı hayvanlar üzere yoluyorum ve servetini sülükler üzere emiyorum.” Öte yandan Muhlis kumar oynamaya başlar. Fitnat, “Kumarda kazanmak isteyen cesaretli olmalıdır” diyerek teşvik eder onu. Muhlis, kaybedince “haydan gelen huya gider” diyerek moralini bozmaz. Lakin sonunda borsada iflas edecektir.
SELAHATTİN ENİS DİYE BİR YAZAR
Romanla ve Fitnat’ın sonuyla ilgili detay vermeden Selahattin Enis’ten kelam etmenin vaktidir. ‘Zaniyeler’i yayımlayan İş Kültür Yayınlar, Selahattin Enis için, “Matbuat işçisi, eleştirmen, öykü ve roman muharriri (…) Ömrünün gündüzlerini memuriyette, gecelerini ise gazete ve mecmua ofislerinde ve matbaalarda geçiren Selahattin Enis, bu ağır çalışma temposuna karşın gerisinde yüzü aşkın öykü ve yazıyla, sekiz roman bıraktı” diye bilgi veriyor.
‘Zaniyeler’i günümüz Türkçesine uyarlayan ve kitaba Sunuş yazısı yazan Ömer Aslan, Enis’in müellifliğini, “realist ve tahminen de natüralist bir yazardır” biçiminde tanım ediyor. Aslan, ‘Zaniyeler’in birinci defa 1922 yılında İleri gazetesinde “Fitnat’ın Sergüzeşti” ismiyle tefrika edildiğini muharrir. Kitabın birinci baskısı 1923’te ‘Zaniyeler’ ismiyle çıkar. Latin harfli birinci baskısı ise 1943 yılında yapılmış. “Realist ve tahminen de natüralist” bir muharrir olan Enis, muhtemelen bu nedenle kendi devrinde öteki muharrirler ve eleştirmenler tarafından pek görülmemiş. Kitapları neredeyse yok sayılmış, 1950’lere kadar yazılan edebiyat tarihlerinde Enis ismi geçmemiştir.
Selahattin Enis Behçet Necatigil, ‘Zaniyeler’ ile Selahattin Enis’in neden kaynaklara geçmediği hakkında şu kuşkusunu lisana getirecektir: “Çünkü bu romanın, Birinci Dünya Savaşı İstanbul’unun sorumsuz, yozlaşmış, zenginlik bezgini yüksek sınıf kesiti olması yanı sıra, günün beğenilen edebiyatçılarının içyüzlerini yansıtan özel bir kıymeti de vardır. Romandaki şahıslardan kimilerinin (Yahya Cemal, Celâl Tahir, Rıfat Melih vb.) Yahya Kemal, Celâl Sahir, İzzet Melih vb. oldukları anlaşılıyor. Bu cüret, Selahattin Enis’in niye sonralara geçmesinin, günümüze gelmesinin önlendiğini, bir çeşit unutturulmaya mahkûm edilişini de aydınlatıyor.”
Ali, romanı önerirken, “Günümüz şahsiyetlerini bu romanda göreceksin” demişti. Beni romanı okumaya iten nedenlerden biri bu kelam ise başkası de eski nesil müellifleri okumayı sevdiğim içindir. ‘Zaniyeler’ ile yeni bir muharrir tanıdım ve muharririn başka romanlarını da merak ettiğimi tabir etmeliyim.
Roman günlükler halinde ilerliyor. Ortada aksıyor güya ancak çabucak toparlanıyor. Kimi pasajlarda Selahattin Enis mi anlatıyor yoksa Fitnat mı pek muhakkak olmuyor. Bu, kurguyla ve Enis’in öfkesi nedeniyle olabilir. Yeniden de merak hissini canlı tutmayı başarıyor roman. Öte yandan romanın cesaretli bir kalem tarafından kaleme alındığını söylemek mümkün. Bu türlü sert bir üslupla periyodu ve bireyleri faş etmek, bugün gerçekten yürek ister.
Roman bitti ve Ali’nin ima etmeye çalıştığı siyasetçileri, askerleri, bürokratları, gazetecileri romanda ziyadesiyle bulduğumu belirtmeliyim.