Lübnan asıllı Fransız bir şair-yazar olan Vénus Khoury-Ghata yazdığı kırka yakın kitapla onlarca mükafata layık görülse de kendisinin Türkçeyle birinci tanışması 90’lı yılların ortalarında olur. Faik Baysal’ın çevirdiği, Telos Yayınları’nın bastığı ‘Tenes Burnu Nişanlıları’ isimli roman, gemisi batan denizcilerin serüvenini mevzu edinir. Aslında Khoury-Ghata’nın ta 1967’de çevrilen ODTÜ Öğrenci Birliği Yayınları’nın bastığı ‘Üretim Sıkıntıları ve Üretimin Değerlendirilmesi’ isimli bir kitapçığı da vardır fakat birinci romanı ‘Tenes Burnu Nişanlıları’dır. Şimdilerde Khoury-Ghata’nın kitaplarını YKY basmaya başladı. 2020 yılında raflara giren Mandelştam’ın ‘Son Günleri’nin akabinde, geçtiğimiz günlerde okurlarla buluşan kitabı ‘Marina Tsvetayeva ya da Alabuga’da Ölmek ismini taşır. İki kitabın tercümanı de Ayşenaz Cengiz.
SEN BU HAYAT İÇİN YARATILMAMIŞTIN
‘Marina Tsvetayeva ya da Alabuga’da Ölmek’, ismi üstünde Rus şair Marina Tsvetayeva’nın hayatına odaklanan bir romandır, lakin bunu bildik biyografi kitaplarıyla karıştırmamak gerekir. Çünkü gerek şiirsel üslubu gerekse de -sen lisanlı anlatımıyla hayli farklı ve en az Marina Tsvetayeva kadar depresif bir kitaptır bu.
Peki Marina Tsvetayeva kimdir? Bütün kitap boyunca bu sorunun karşılığını bulmaya çalışırız, lakin temel sorun Marina Tsvetayeva’nın 1892’de doğması, şu kitapları yazması, bu kimselerle aşk yaşaması değildir. Zati kitabı bildik biyografilerden ayırın kısım da buradadır. Khoury-Ghata bizi daha derinlere, daha karanlığa götürür. Kitabın bir intihar anıyla başlaması biraz da bu yüzdendir. Alabuga’da bir konutun tavan ortasında sandalyenin üzerine çıkar Marina Tsvetayeva. -İddiaya göre- Pasternak’ın valizini bağlaması için verdiği ipi tavandaki kirişe dolar ve kendisi asar. Yiyecek yemeği, yazılarını yazacak masası ve sevecek kimsesi yoktur… Marina Tsvetayeva aristokrat bir aileye mensuptur. Babası Moskova Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi’nde profesör, annesi de piyanisttir. Üstelik ailenin Çar ailesiyle de ortası epey düzgündür.
Ekim 1917’de Bolşevikler iktidarı ele geçirdiklerinde pek çok aristokrat üzere Marina Tsvetayeva ve ailesi de mimlenirler. Doğal bunun tek sebebi aristokrat olmaları değildir. İhtilalden sonra yaşanan iç savaşta Marina Tsvetayeva’nın Beyaz Ordu’da misyonlu bir subay olan eşi Sergey Efron, Bolşevikleri mağlubiyete uğratmak için pek çok aksiyonda bulunur. Marina Tsvetayeva ise kızları İrina ve Alya ile merkezden uzak, yoksulluk dolu bir hayatta şiirleri ve âşıklarıyla yaşamaya çalışır.
Marina Tsvetayeva ya da Alabugada Ölmek, Venus Khoury-Ghata, Mütercim: Ayşenaz Cengiz, 120 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022. UZAK-LIK: YÜZ METRELERCE, MESAFELERCE…
Bu süreçte meskene gidip gelen kimi “arkadaşları” Marina Tsvetayeva’nın ailesinden kalma bedelli eşyalara karşılık ona (yazması için) kâğıt, yiyecek, kıyafet üzere şeyler verirler. Fakat yeniden de her şey tepetaklak olmaya devam eder. Kızlarıyla bir arada mütemadiye açlık çeker Marina Tsvetayeva. Hatta, zihinsel engelli küçük kızı İrina’yı kısa müddetliğine yetimhaneye bırakmak zorunda kalır, lakin bir ay sonra geri almaya gittiğinde İrina’nın çoktan ölüp gömüldüğünü öğrenir. Bu denli yoksulluk ve açlık ortasında Marina Tsvetayeva’nın hayatını daha da cehenneme çeviren iki şey vardır. Bunlardan birincisi şiirlerine uygulanan sansürler, baskılardır. Marina Tsvetayeva azılı bir ihtilal tersidir ve bunu her vakit lisana getirmekten, şiir gecelerinde Beyaz Ordu’yu öven şiirler okumaktan kaçınmaz. İhtilalin yalnızca “kendi çocuklarına” güzel davrandığını söyler.
Bir başkası de birbirinden süratli halde yaşadığı aşk hayatıdır. Ehrenburg, Pasternak, Rilke üzere periyodun öne çıkan pek çok ismiyle münasebet yaşar Marina Tsvetayeva, hem de inanılmaz tutkulu bir halde. Bütün bunlar olurken eşi Sergey Kızıl Ordu’ya karşı savaşmaktadır. İç savaşı kaybedince kurşuna dizilmekten korkup saklanır. Yaklaşık üç yıl meskenine uğrayamaz. Onun yerini gizlice bulan isimse İlya Ehrenburg’dur. Lakin Sergey’le Marina Tsvetayeva bir halde tekrar bir ortaya gelseler bile yaşanan kapalı aşklar son bulmaz. Sergey de olan bitenin farkındadır üstelik.
YİNE NEREDE YANILDIN MARİNA?
Özellikle Stalin periyodunda kaçaklık, yoksulluk ve vefat dehşetiyle geçen günlerin akabinde pek çok kent değiştirirler, fakat mutlak son bir halde gelip yakalarına yapışır. Sergey yakalanıp kurşuna dizilir. Artık genç bir kız olan ve annesinin müsaadeden gidip başarılı bir şair ve mütercim olan kızı Alya ise (Ariadne Efron diye de geçer) ajanlık suçlamasıyla cezaevine gönderilir. Marina Tsvetayeva’yı Alabuga’daki küçük bir köyde aç biilaç halde yaşamaya mecbur bırakan ve Pasternak’ın valizine bağladığı iple kendisini asmasına sebep olan yol da böylelikle açılmış olur.
Khoury-Ghata’nın -sen lisanlı anlatımının kitabı daha etkileyici kıldığını rahatlıkla söylemek mümkün. Bir de Khoury-Ghata, Marina Tsvetayeva’nın yalnızlığı ve çaresizliğini o denli şairane bir formda lisana getirir ki kitaptan etkilenmemek elde değil. Örneğin intihar etmek üzere sandalyeye çıktığında pencereden bir servi ağacı görür Marina Tsvetayeva. Devamını şöyle müellif Khoury-Ghata: “Kurşunkaleme benzediğinden bir arkadaş üzere görmüştün onu, halbuki ne yazabiliyordu ne de ağustos güneşinin kavurduğu köyde gölge yapıyordu. Aslında mezarlık ağacı olan, Alaburga’daki bu servi ağacı, sen gözlerini yumduğunda gördüğün en son şey olmak için tahminen de yolunu şaşırıp bu tarlanın hududunda büyümüştü.”
Bırakın yazmak için bir kalemi, yiyecek tek bir çiğ patatesi bile bulunmayan, onu da bir köylünün tarlasından çaktırmadan çalarken yakalanan bir bayanın çaresizliğinden bahsediyorum… Fakat, patatesin içini (üçüncü çocuğu) oğlu Mur’a yedirip, yalnızca kabuklarını yiyerek uğraş etmeyi artık sürdüremez Marina Tsvetayeva. 31 Ağustos 1941’de intihar eder. Onu tanımayan, tek bir kitabını, tek bir dizesini bile okumamış olan köylüler, kuvvetle beklenen mecnun olarak gördükleri bu yaşlı bayanı götürüp mezarlığın bir yerine gömerler. Mezarının tam olarak nerede olduğu hâlâ daha bilinmez.
Yaptığım araştırmalara nazaran, Mur II. Dünya Savaşı’nda Nazilere karşı savaşırken öldürülür. Alya ihanetle suçlanıp hapsedildikten tam 16 yıl sonra, 1955’te hür bırakılır. Ailesiyle, ancak daha çok annesiyle ilgili anılarını yazıp kitap biçiminde yayınladı. Ona dair bildiklerimiz de çoğunlukla bu kitaptan kaynaklanır. Bu ortada belirtmeden geçmeyeyim; Marina Tsvetayeva’nın Türkçeye çevrilen ‘Rusya’dan Sonra’ isminde tek bir kitabı var. 160. Kilometre’nin bastığı kitabın tercümanı Günay Çetao Kızılırmak. Marina Tsvetayeva’nın şiirlerini okumadım, lakin Alya’nın yazdığı kitabı çok merak ettim. Annesinin kitaplarını yayınlayan YKY umarım bunu da bir orta yayın listesine alır.