Huzur ve itimadın yalnızca beşerler için değil, hayvanlar için de gerekli olduğunu hatırlatan kuş konutları Osmanlı’da merhametin en değerli simgelerindendi. 15’inci ve 16’ncı yüzyılda bir oyuk, küçük bir yuva halinde tasarlanan bu minik konutlar yıllar içinde adeta sarayı andıran yapılara dönüştü. Tuğla, kiremit, taş ve harç kullanılarak yapılan kagir kuş meskenlerinin yanı sıra tahtadan yapılan yuvalar da vardı. Fakat bunların birden fazla ya vakte karşı direnemedi ya da yangınlarda yok olup gitti. Daha çok serçe, latife, kırlangıç üzere küçük kuşlar için inşa edilen kuş meskenleri bu canları kışın fırtına ve soğuktan, yazın da yakıcı güneşten koruyordu. Osmanlı Devleti’nin maneviyat ve mimari yaklaşımının eşsiz bir temsili olan kuş konutları için Sanat Tarihçisi Hayri Fehmi Yılmaz, “İslam inancı gereği konutların cephesinde o devirde fotoğraflardan, figürlerden, heykellerden hoşlanılmıyordu. Bu nedenle kuş konutları binanın dış imgesini estetik manada da zenginleştirdi. Bunlar birinci devirde küçük bir yuva halindeyken daha sonrakilerin bir saray üzere tasarlanması mimari zerafeti gözler önüne seriyor” dedi.
SEVAP KAZANACAKLARINI DÜŞÜNDÜLER
‘Kuş köşkleri’, ‘kuş sarayları’ da denilen bu minyatür yapıları saray, cami, medrese, han, kütüphane, türbe, köprü, çeşme üzere dini ve sivil mimari yapılarda görmek mümkündü. Kuş meskenlerinin üç boyutlu olarak tasarlandığını söz eden Hayri Fehmi Yılmaz, “Küçücük bir canlının varlığı hesap edilerek bunlar tasarlanmış. Yani işin içinde hem estetik hem de ince bir ruh var. Bu yalnızca bizim için değil, dünya uygarlığı için de enteresan ve değerli“ tabirlerini kullandı.
Osmanlı’da kuş konutlarını inşa ettiren şahısların öteki bir gayesi daha vardı; öldükten sonra da amel defterlerinin açık kalacağını ve bu biçimde sevap kazanacaklarını düşünüyorlardı. Kuşlar için yapılan bu hizmet öte dünyada da onlarla olacaktı. Yılmaz, “Bu hayvanların rahatlıkla yuva yapması, huzurlu bir ömür alanı bulması için kuş konutları rüzgar almayan bir cepheye yerleştiriliyor, yırtıcı hayvanların ulaşamayacağı formda hazırlanıyor ve tasarlanıyordu” bilgisini de paylaştı.
17’nci yüzyılda Osmanlı coğrafyasını karış karış gezen Fransız Seyyah Jean de Mr. Thèvenot’un seyahatnamesinde kuşlarla ilgili, “Her gün birçok kimse pazarlara kuş satın almaya masraf ve bunları özgür bırakırlar. Söylediklerine nazaran bu kuşların ruhları, kıyamet gününde Allah’ın huzurunda onların güzelliklerine şahitlik edecekler” notunu düşmüştü.
‘GAYRİMÜSLİMLERE İLİŞKİN OLANLAR DA VAR’
Osmanlı’da hayvanlarla birlikte yaşama nizamı yaratılmasının bir öbür örneği de cami avlularına su sebilleri inşa edilmesi. Sebillerin ve kuş konutlarının ekseriyetle yüksek yapılara kurularak hayvanların korunmasının sağlandığının altını çizen Hayri Fehmi Yılmaz, bu kültürün yalnızca İslamiyet inancına mahsus olmadığını, “Kuş konutları Osmanlı’nın birlikte yaşama kültürünün beğenilen bir yansıması. Bize çok İslami üzere geliyor lakin Osmanlı kentlerinde gayrimüslim yapılarda da kuş konutları var. Mesela Kuzguncuk’taki Aziz Panteleimon Rum Ortodoks Kilisesi’nin cephesinde hoş bir kuş konutu var. Fener’deki Tuğrul Sina Manastırı’nın papaz konutunun ve kütüphanesinin cephesinde çok hoş kuş konutları var. Yeniden Balat’ta Ahrida Sinegogu’nun cephesinde hoş kuş konutu örnekleri var. Bu coğrafyada Müslümanlar, Hristiyanlar, Museviler daima birlikte ortak bir uygarlık yarattı” sözleriyle anlattı.
Feldmareşal Helmunt von Moltke’nin 1835-1839 yılları ortasında Türkiye’de askerî görevi sırasında yazdığı 66 mektubun içerisinde de kuş konutlarıyla ilgili ayrıntılar vardı. Moltke, kuş konutlarıyla ilgili şu satırları kaleme almıştı: “Türkler hayırseverliklerini hayvanlara karşı bile gösterirler. Üsküdar’da bir kedi hastanesi bulursun, Bayezid Camii’nin avlusunda da güvercinler için bir bakım yeri vardır. Birçok mezar taşının altı yalak formunda oyulmuştur. Buraya yağmur suları toplanır ve sıcak yaz günlerinde köpekler ve kuşların susuzluklarını giderebilecekleri küçük mikyasta bir fukara mutfağı görevini görür. Müslümanlar hayvanların şükranının da insanlara hayır getireceğine inanırlar.”
‘ARTIK BİRDEN FAZLA KİŞİ HEYECANLANMIYOR’
İstanbul’daki birinci kuş meskeni İstanbul’un fethinden sonra Eyüp Sultan Cami’ne yaptırıldı, akabinde bütün İstanbul yapılarında bu gelenek sürdürüldü. Tıpkı vakitte Anadolu ve Rumeli’nin pek çok kentinde de kuş konutları yapıldı. Kuş konutlarının dünya mimarisinde bir gibisi olmadığına dikkat çeken Sanat Tarihçisi Yılmaz, en hoş örneklerine ise İstanbul Üsküdar’da rastlandığını söyledi. Günümüzde kuş meskenlerinin çağdaş örneklerinin yapılmaya çalışıldığına değinen Hayri Fehmi Yılmaz, bu geleneğin yaşatılması gerektiğini ise şu sözlerle lisana getirdi:
“Bugün artık kimse penceresinin önüne kuşlar için su ya da yem koymuyor. Pencereler kirleniyor diye çok öfkeleniyorlar, hatta kızıyorlar. Kış ayazında, karda bile koysanız ‘Pencereler kirleniyor, yapmayın’ diyerek çabucak ikaz eden komşular var. Bir söyleşide komşularımı bu türlü şikayet etmiştim, hatta komşularım ‘Bizi şikayet ediyorsun’ diye kızmıştı. Bugünkü dünyada hayvanları seviyor üzere görünmekle birlikte birtakım hususlarda son derece daha benciliz. Osmanlı’da bir kuşun o meskende yavru yapması, yaşaması ve beslenmesi rahmet kabul edilirdi. Fakat maalesef bu tıp şeyler karşısında artık birçok kişi heyecanlanmıyor.”