İran takviyeli Beşar Esad’ın devrilmesi, Orta Doğu’daki kilit kuvvetlerden biri olan Direniş Ekseni ittifakına büyük bir darbe vurdu.
BBC Farsça Servisi, ittifakın mimarlarından Kasım Süleymani suikastinin beşinci yıldönümünde, Direniş Ekseni’nin geleceğinin nasıl şekilleneceği sorusunu cevaplamaya çalıştı.
Kasım Süleymani, beş yıl evvel 3 Ocak’ta Donald Trump‘ın buyruğu ile Bağdat’ta öldürüldü.
Süleymani, 1979’daki İslam İhtilali’nin akabinde kurulan ve İran’ın ülke dışındaki faaliyetlerini yürüten İhtilal Muhafızları’na bağlı Kudüs Gücü’nün kumandanıydı.
62 yaşındaki Süleymani, İran’ın bölgesel nüfuzunun ve askeri stratejisinin kilit mimarlarından biriydi.
ABD’nin insansız hava aracı saldırısı ile öldürülmesinden üç ay evvel Süleymani, kumandanlarına “Direniş Ekseni’nin niceliksel ve niteliksel genişlemesine” ait kamuoyuna kapalı bir konuşma yapmıştı.
Süleymani, öldürülmeyi bekliyormuş üzere duyuluyordu. Kudüs Gücü liderliğindeki yirmi yılının bir raporunu vermek istiyor üzereydi.
Konuşmasında şu iletileri öne çıktı:
“Devrim Muhafızları, direnişi hem niceliksel hem de niteliksel olarak geliştirdi. Lübnan’ın güneyindeki 2 bin kilometrekarelik bir alandan yarım milyon kilometrekareye kadar genişletti.
“İran’ı Irak’a, Irak’ı Suriye’ye ve Suriye’yi de Lübnan’a bağlayarak, bölgesel bir direniş çizgisi yarattı. Bugün Tahran’da bir otomobile binip Beyrut’un güney banliyölerine ulaşabilirsiniz.”
İran’da Süleymani’nin en değerli başarılarından biri olarak görülen Direniş Ekseni geçen yıl peş peşe birkaç büyük darbe aldı.
İran’ın bölgesel genişlemesi, 1980’lerle başladı. Hem ABD’ye hem de İsrail’e karşı koymak için Lübnan’da Şii Hizbullah hareketinin kurulmasına yardımcı oldu.
ABD’nin 2003’te Irak’ı işgali akabinde da 2011’de başlayan Arap Baharı, IŞİD üzere Sünni aşırılıkçı hareketlerin ortaya çıkmasıyla oluşan istikrarsızlık, İran’ın bölgedeki varlığını daha da güçlendirmesi için fırsat oldu.
Devrim Muhafızları’nın iç savaşla birlikte Suriye’ye konuşlandırılması, Irak ve Lübnan’da Şii militan kümelerin varlığı ile İran, İsrail sonlarına kadar ulaşan bir sınır oluşturdu.
Kudüs’teki İbrani Üniversitesi’nden Profesör Daniel Sobelman, ABD’nin 2003’teki Irak işgali öncesi böylesi bir kara koridoru kurma fikrinin gerçekçi olmadığına inanıyor:
“2. Irak Savaşı, İran’ın noktaları birleştirmesine; Irak, Suriye ve oradan direkt Lübnan’a giden yolu birbirine bağlamasına imkan sağladı.
“Bu sahiden değerliydi zira Lübnan Hizbullah’ı, İran’ın bölgesel planının amiral gemisi ve Direniş Ekseni’nin temel yapı taşı haline geldi.”
Yemen de bu süreçte iç savaşa sürüklendi. Başşehri ve birçok değerli kenti İran’la ilişkili Şii milislerin denetimine girdi.
‘İran değerli muvaffakiyetler elde etti’
Son halinde Direniş Ekseni, Batı ve İsrail tesirine karşı koymayı amaçlayan, çoğunlukla Şii kümeler ile Filistin’deki Hamas ve İslami Cihat üzere kimi Sünni İslamcıların da içinde olduğu bölgesel ittifakın sembolü oldu.
Lübnan’daki Hizbullah, Irak’taki Şii milisler ve Yemen’deki Husiler üzere devlet dışı aktörler ile Esad rejiminden oluşan bu eksen, İran’ın en değerli jeopolitik kozuydu.
Eğer bu ittifakın dayanağını almasaydı Esad rejimi çok daha erken düşecekti.
Direniş Ekseni ayrıyeten İsrail sonlarında da bir “ateş çemberi” yaratarak İran’a hem İsrail hem de ABD karşısında kıymetli bir caydırıcılık gücü verdi.
Irak ve Afganistan savaşlarının yanı sıra İran ile nükleer muahedenin çökmesi de Direniş Ekseni’ni genişletmeye yardımcı olan faktörler ortasındaydı.
Trump’ın başkanlığı periyodunda ABD Ulusal Güvenlik Danışmanı olarak misyon yapan John Bolton, İran’ın bu devirde ittifakını büyütürken, askeri olarak da güçlendiğine işaret ediyor:
“Lübnan’da Hizbullah’ın kurulmasıyla başlayan bu proje için milyarlarca dolar yatırım yaptılar. Nükleer ve balistik füze programlarıyla birleştirdiğinizde bu çok argümanlı bir projeydi ve kıymetli muvaffakiyetler elde edildi.”
Beş yıl evvel, Kasım Süleymani’nin suikast buyruğuyla Direniş Ekseni’nin tesirinin çöküşüne taban hazırlayan Trump, Beyaz Saray’a dönmeye hazırlanıyor. İran’ın bölgedeki tesiri son yirmi yılın en zayıf periyodunda.
Başkanlığı devrinde Trump İran’a karşı, nükleer mutabakattan çekilmeyi ve sert ekonomik yaptırımları içeren “maksimum baskı” siyaseti uyguladı.
Yaptırımlar, son yedi yılda İran’da önemli mali zahmete neden oldu.
Süleymani’nin vefatıyla birleşince bu baskı, İran’ın bölgesel rolünün zayıflamasında tesirli oldu.
Ancak Hamas’ın 7 Ekim 2023’te İsrail’e saldırısı daha büyük bir yer kaymasına yol açtı.
Hamas başkanlarının peş peşe öldürülmesi, Gazze’deki askeri gücün dağıtılması, Hizbullah lideri Hasan Nasrallah’ın Beyrut’ta öldürülmesi ve İhtilal Muhafızları’nın birçok kıdemli kumandanının maksat alınması, İran’ın İsrail’e karşı caydırıcılık gücünü kıymetli ölçüde zayıflattı.
Dr. Daniel Sobelman’a göre, İran’ın bölgesel nüfuzunun en değerli uzantısı olan Hizbullah’ın askeri gücünün felç edilmiş olması, bölgesel denklemleri uzun vadede İsrail lehine değiştirmiş durumda:
“Hizbullah, Direniş Ekseni’nin en güçlü bileşeni olarak uzun yıllar boyunca kendini kanıtlamıştı. Artık bu ittifakın ayakta kalıp kalamayacağını tartışıyoruz ve bu hakikaten şaşırtan.
“Direniş Ekseni, bölgesel güç istikrarını İran lehine değiştirmeyi başarmıştı, lakin artık durum büsbütün bilakis döndü.”
İran’ın destekçileri tarafından direniş çadırının ana direği olarak tanımlanan Esad rejiminin çöküşü de Direniş Eksenine onarılamaz bir darbe vurdu.
John Bolton, Esad’ın devrilmesinin sırf İran’ın için değil Hizbullah için de büyük bir mağlubiyet olduğuna işaret ediyor:
“Füze, silah ve öbür teçhizatın kara yoluyla tedariği duracaktır. Tam bir İsrail baskısı altında olan Hizbullah, artık önemli tedarik sıkıntılarıyla da karşı karşıya”
Birçok kumandanını ve Direniş Ekseni önderini kaybeden, müttefikleriyle toprak bağları kopan İran sıkıntı durumda.
İran’ın bölgede elinde kalan silahlı kozları Irak’taki Şii milislerle Yemen’deki Husiler, ABD ve İsrail’in ağır taarruzları altında.
Donald Trump’ın başkanlığı devralması sonrası, Çin ile Irak’ı tehdit ederek, İran petrolünü almama konusunda mümkün iknası da ek olarak Tahran’ı petrol gelirlerinden yoksun bırakabilir.
Orta Doğu’nun mevcut çalkantılı ikliminde, İran’ın ruhani lideri Ayetullah Ali Hamaney, Aralık ayında, “Direnişe ne kadar baskı yaparsanız, o kadar güçlenir” argümanında bulundu.
Hamaney, savını, “Direniş Ekseni’nin kapsamının bölgeye daha fazla yayılacağı” tabiriyle de sürdürdü.
Bu sözleri İran’ın ittifakı tekrar inşa etme ve kesilen toprak ilişkilerini tekrar kurma tarafında çabalayabileceğine işaret ediyor.
İsrail ordusunda eski bir istihbarat vazifelisi ve güvenlik tehditleri konusunda uzman olan Ebrahim Levin, Direniş Ekseni içindeki intikam motivasyonunun tepeye çıktığını ve liderliğin eski pozisyonu geri kazanmak için çabalayacağını savunuyor.
Levin’e nazaran Tahran, HTŞ ile temas kurarak, Suriye topraklarını kullanma hakkı elde etmeye çalışabilir.
Dr. Sobelman ise mevcut devrin Orta Doğu için kritik gelişmelere sahne olabileceğine de işaret ediyor:
“Belki de İsrail-Filistin meselesinin tahlili için bir fırsat oluşur.
“Politikacılar ve başkanlar için, savaşın sonuçlarını gözden geçirme ve bölgede daha uygun bir gelecek için alternatif yollar keşfetme vakti.”