Yaklaşık M.Ö. 10 binden başlayarak iki bin yıla yayılan evrelerde kurulan ve 1995’te başlayan kazılarla hâlâ gün yüzüne çıkarılmakta olan Göbeklitepe’nin son yılların en çok ses getiren arkeolojik bulgusu olduğuna kuşku yok. Bunu ziyadesiyle hak ettiğine de… Zira yirminci yüzyılda şekillenen neolitik kavrayışını değerli ölçüde dönüştürdüğü üzere hafriyatlar ilerledikçe daha fazlasını sunacağı da anlaşılıyor. Fakat “tarihin sıfır noktası” (ve bir sonraki yazının konusu olan “ilk tapınak”) gibisi telaffuzların Göbeklitepe’nin tarihî kıymetini anlamamızı kolaylaştırmaktan çok gitgide geri dönüşü sıkıntı olan bir “galatımeşhur”a dönüştüğü de açık.
TARİHİN SIFIR NOKTASI?
Aslında bu benzetmeyle ne kastedildiği net değil. Günümüzde vakti düzenleyen miladi takvimin temel aldığı “başlangıç” noktasının 20. yüzyılda ulaşılan arkeolojik bilgilerle manasını büyük ölçüde yitirdiği düşünülürse, tarihin akışı içinde insanlık için yeni bir periyodun asıl burada açılmış olduğu vurgulanmak isteniyor üzere. Fakat kısmen gerçek olan bu benzetmenin “tarihin Göbeklitepe’de başladığı” yahut “daha evvel kayda bedel pek bir gelişme olmadığı” istikametinde popülist bir anlayışa taban sunduğu da görülüyor. O denli ki yıllarını tarih öncesi kazılara adayan arkeologların on binlerce yıl daha öncesine ait pek çok değerli bulgusu, “Göbeklitepe’den bile eski” tanımlamasıyla haber yapılabiliyor. Daha da berbatı, en az 1.2 milyon yıl öncesine uzanan insanımsılara yahut 250 bin yıl öncesine kadar giden insanlara ait her türlü bilgi de “Nasıl yani, Göbeklitepe’den evvel bunlar var mıydı” diye karşılanabiliyor. Kelamım ona, değerini vurgulamak adına “Göbeklitepe’nin şimdi ateşin bile evcilleştirilmediği vakitlerde yapıldığını” söyleyenler bile var.
Kendisi de bir toplaşma yeri olan Göbeklitepe bağlamında asıl vurgulanması gerekense küme içinde ve bilhassa başka kümelerle yapılan özel toplaşmaların da genelde hiç kimsenin olmayan, tarafsız yerlerde düzenlenmiş olması.
Burada da karşımıza Üst Paleolitik periyot boyunca dünyanın çabucak her yerinde emsal hedefler için kullanıldığı anlaşılan mağaralar çıkıyor. Yaygın kanının aksine, konut olarak kullanılmayan mağaraların en derinliklerindeki galerilerin en az 30-40 bin yıldır desen ve fotoğraflarla bezendiği, dahası kimi “mimari” eklemelerle olasılıkla hak ve yetkisi olanların girebildiği “iç alanlar” ve “altar” gibisi ögeler oluşturulduğu görülüyor. Girişinde taştan antropomorfik/zoomorfik baş heykelleri bulunan, koridorları da meşale ve kandillerle aydınlatılan mağaraların böylesi özel kısımlarında muhakkak pozisyonda ulaşılan hayvan kafatası, ateş, tütsü üzere kalıntılar, doğal yapıların özel insani hedeflere uyarlandığını göstermekte.
Olasılıkla civar kümelerin barınaklarının yakın etrafında olan böylesi mağaraların özel toplaşma ve merasimlerin yapıldığı orta(k) alan olarak fonksiyon gördüğü düşünülebilir.
DAİRESEL YAPILAR
Özellikle Orta Avrasya’da 25 bin yıl kadar evvel tümüyle mamut kemiklerinden çatılan dairesel yapılar da mimarinin ulaşabildiği boyutları göstermekte. Böylesi “konut olmayan – anıtsal/kamusal” yapıların yalnız genel çizgileriyle değil, yap(tır)ılma ve kullanma hal ve maksadıyla da Göbeklitepe’ye benzediği önerilebilir.
Tüm bunlar Göbeklitepe’nin on binlerce yıllık yoldan gelen avcı-toplayıcı kültürün bir eseri olduğunu göstermekte. Öte yandan, avcı-toplayıcıların yerleşikleşme sürecinin en değerli duraklarından olan Göbeklitepe’nin Holosen’in başlangıçlarında yapıldığı, münasebetiyle oluşmakta olan yeni bir ömür, üretim ve örgütlenme biçiminin habercisi olduğu da açık. Münasebetiyle Klaus Schmidt’in de benimsediği üzere Göbeklitepe’de tümüyle yeni bir olgu yahut kurumun inşa edilmediği, geçmişten taşınan bir sürekliliğin yeni bir biçime kavuşturulduğu söylenebilir. Aslında kendi yapısı da bunu gösteriyor: Geçmişte emsal maksatlarla kullanılan mağaralar üzere tabiatın sunduğu sabit yerlerde yahut hayvan kemikleri üzere tabiattan temin edilen “yıkılabilir/seyyar” gereçten yapılmamış. Tabiatın oyulup, kesilip biçimlendirilmesiyle, taş üzere kalıcı ve sabit hale getirilen gereçle sıfırdan inşa edilmiş. Böylelikle kendi zaman-mekânına bir tekrar başlangıç yeri sunan Göbeklitepe gibisi yapılar, diğer bir yazının konusu olacağı üzere “kamusallık” anlayışında da yeni bir evreyi simgelemekte aslında.