Harold Bloom, “Eserler kanona var oldukları tertibe ahenk sağladıkları için değil tuhaflıkları yüzünden girerler” demişti. Roman tarihine baktığımızda hakikaten de kanon içinde anılan, kalıcı, iz bırakıcı ve tartışılan romanların “tuhaf” romanlar olduğunu görürüz: Don Kişot, Tristram Shandy, Ulysses, Döşeğimde Ölürken, A.B.D Üçlemesi, Pedro Páramo, Dalgalar, Silgiler, Molloy, Seksek, Bir Kış Gecesi Şayet Bir Yolcu, Kapanda Üç Kaplan, Tutunamayanlar… Bu tuhaf romanlar edebiyat tarihinde yer etmiş, üzerinde bitmez tükenmez tartışmalar hâlâ sürmektedir.
Kuşkusuz “tuhaf romanlar” kelamıyla kastedilen, biraz da yerleşik kurallara başkaldırı, muhalif tavır ve yeni bir edebî tutumdur. Bu eserler yüklü olarak geçmişe, birikime, biçimlere, yerleşik anlayışlara başkaldıran yenilikçi bir çıkıştır. Devrimci, ilerici bir sanat anlayışını temsil ederler. Ret ve başkaldırı etrafında kurgulanırlar. Bunların ortak özellikleri, klasik sanat anlayışına karşı çıkmaları ve sanatı tekrar tanımlama istekleridir.
Bu eserler çeşidin dar, belirlenmiş hudutları içerisindeki tekniklere yeni bir yorumla kendi mühürlerini vururlar. Bu tuhaf, öncü anlatıların, arayışların öncelikle klişelere, tekrarlara, ezberlere ve kalıplara yazınsal bir itiraz olduğu söylenebilir. Eklemlenmekten çok bir kopuş, arayış ve milat anlayışı baskındır. Bir kırılma ânıdır. Manaya sırt dönüş, öbür bir deyişle manası yeni bir biçimde ortaya koyuş, bir buluştur. Bu tavırların “yaratma cesareti”yle deneye dönüşmesidir. Cürettir zira yerleşik anlayışlara, beğenilere başkaldırılmıştır. Risktir zira geçmiş örneklerine bakıldığında başarısızlık oranı, muvaffakiyete nispeten daha yüksektir.
Yazar bir edebî cins içerisinde, değişik, farklı, onun kurallarının dışında hareket eder. Bu sonları zorlar, değiştirir, kendi kurallarını kendi koyar. Bu nedenle muharrir hangi çeşitte yazarsa yazsın, muharrir için yazma ânında çeşidin kuralları birincil ehemmiyet arz etmez. Zira tıbbın imkânlarından sürat alarak bir mana yaratma peşinde değildir. Çoğunlukla yazınsal cinsten koparlar. Bir yaratıcı “buluş” oldukları için de lakin bilgi birikimi, dikkat ve buluşla kapısını okura ortalar. Klasik tıp bilgileriyle metne yaklaşan okur, hayal kırıklığına uğrar.
Dünya edebiyatında bu tuhaf öncü romanlardan biri Miguel de Cervantes’in Don Kişot’udur. Bu roman kadar üzerinde konuşulmuş, tartışılmış, kitaplar yazılmış öteki bir eser yoktur. Yapıtta, kimi Katolik kimi Protestan kimi Yahudi kimi hümanist inancından işaretler bulur. Romantikler, gerçekçiler, varoluşçular, Marksistler, materyalistler kendi bakış açısından romanı yorumlar, tahminen de Cervantes’in aklından bile geçirmediği aşırı-yorumlar çıkarılır. Devrimci özellikleri saya saya bitirilemez, feodalizmden kapitalizme geçiş devrini yansıttığı belirtilir. Roman hakkında Karl Marx bile kelam alır. Modernistlerin öve öve bitiremediği romanı postmodernistler de baş tacı yapar. Cervantes bütün bunları kestirim edemese bile yaptığı işin bir “ilk adım” olduğunu, ömrü uzun olacak bir cinsin “ilk örneğini” verdiğini biliyor olmalıdır.
Kahraman olmak için konutundan çıkan Don Kişot, hayatın sahiplerinin değiştiği, uygun ile berbatın ayrımının muğlaklaştığı, yalnızca bilimin ve fikrin tanımladığı yeni bir dünyaya adım atar. İçine düştüğü yeni dünyada, modernite dünyasının ışıkları altında kendini yeryüzüne kovulmuş bir Âdem üzere hisseder. Işıklardan gözleri kamaşır, hiçbir kanısının karşılığını yeni dünyada bulamaz. Eski dünyanın her şeyi kaybolmuştur. Sözleri bile. Kendini, sözleri, dünyayı yine inşa etmek zorundadır. Modernitenin bu birinci çocuğu kahraman olmak için çıktığı seyahatte, bilakis çevrilmiş dünyada yolunu, aklını kaybeder, sonunda yenik bir hâlde meskenine gönderilir. Cervantes roman sanatının geleceğini sezmiş, akacağı tarafı fark etmiş, bütün bunlardan habersiz çağdaşlarına yeni cinsin imkânlarını romanda bir bir örneklemiştir. Bu tuhaf öncü roman bugün de tesirini her alanda hissettirmektedir.
TRISTRAM SHANDY BEYEFENDİ’NİN HAYATI VE GÖRÜŞLERİ
Laurence Sterne’nin Tristram Shandy Beyefendi’nin Hayatı ve Görüşleri roman cinsine yepisyeni bir yorum getiren yenilikçi, çığır açıcı, deneysel bir çalışmadır. Sterne, klasik olay örgüsünü, hikâyeleme anlayışını, kurmacanın o güne kadar bildik kurallarını bir kenara iterek, çağrışıma yaslı, hafızanın gelgitlerinin gerçeklerine uyup her şeyin hayatta olduğu üzere yansıtılmasını benimseyerek kaleme aldığı romanı kendinden sonra gelen pek çok muharriri etkilemiştir. Modernistler de postmodernistler de ondan çok şey öğrenmiş, bilhassa “bilinç akışı” tekniğinin de erken devir habercilerinden biri olmuştur. Roman başka yandan birinci anti-roman özelliği taşır.
Roman öncelikle bir karakter yaratıp, başı sonu olan olaylar zincirini dışarıda bırakır. Klasik romanların bilinen büyük bir kıssaya yaslanma, olay örgüsüyle ilerleme, belirli bir sonuca ulaşma üzere temel özelliklerinin hiçbiri bu romanda yoktur. Şuurlu bir özgünlük, deneysel bir arayış olarak roman biçimlendirilir. Sterne’nin temel prensibi; bilinen roman kalıplarını tartışmaya açmak, bu türlü de roman yazılabileceğini ispatlamaktır. Bu yüzden de roman eleştirmenlerce “tuhaf”, “acayip”, “saçma” bulunmuştur. Muharririn maksadı da budur esasen. Yerleşik, hâkim edebiyat anlayışını reddetme, o kurallarla kendini sınırlamama… Roman yazmanın kurallarının olmayacağı belirtilerek eleştirmenlerin geliştirdiği genel doğrular boşluğa düşürülür. Kitap kurallara, unsurlara isyan üzeredir.
WOOLF VE DALGALAR
Virginia Woolf’un Dalgalar’ı hem Woolf’un başyapıtı hem de şuur akışı romanının en kıymetli örneğidir. Romanda vakit ve yer dışlanmış, olay örgüsüne bağlı kalınmadan, klasik roman algısının tümüyle dışında neredeyse deneysel bir eser ortaya konmuştur. 1931’de yayınlanan roman tam manasıyla romanda bir ihtilal gerçekleştirmiştir. Tüm ihtilaller üzere nefretleri de çok beğenileri de bünyesinde toplamıştır. Roman Woolf’un en sıkıntı anlaşılan, mananın en derinlere gömüldüğü yapıtıdır.
Dalgalar, klasik anlatımlardaki üzere bir “olay” etrafında kurgulanmaz. Entrika, heyecan verici olaylar ve bir kişi etrafında dönen maceralar yoktur. Kurgu, biçimsel yapı ve estetik hal, olayların önüne geçer. Kuşkusuz şuur akışı, olaya dayanan, dış aksiyonlara bağlı bir anlatım değildir; içsel, zihinsel bir anlatımdır. Bir ruh hâli kaydı, grafiğidir. Bu manada, düz bir şuur değil, zahmetli, gelgitli bir ruh hâli/bilinç anlatılmaya kıymettir. Çetrefilli, sorularla dolu, kendi kendini sorgulayan, bir şeyleri anlamaya çalışan tipleri anlatmak için uygun bir anlatım tercihidir. Bu manada nevrotik ruh durumlarının izahında, sorunlu, huzursuz beşerler için verimli bir anlatım yoludur. Virginia Woolf’un Dalgalar’ı şuur akışının öncüsü çığır açıcı tuhaf kitaplardandır.
ULYSESS
T.S. Eliot, Ulysses’i okuduktan sonra Virginia Woolf’a, James Joyce’u kastederek şöyle der: “On dokuzuncu yüzyılı bitiren adam.” Bu kelam aslında modernist hareketin temel maksadını söz ediyordu. Zira modernist hareket, pek çok alanda olduğu üzere kültürel alanda da on dokuzuncu yüzyılın bitişini haber veriyordu. Bilimsel, teknolojik gelişmeler, felsefecilerin yeni görüşleri, toplumsal ve toplumsal hayattaki değişimler, modernist sanatkarların estetik tutumları birbirini besleyerek modernist hareketi doğurdu. Eskiler miadlarını doldurmuşlardı, sanatta, edebiyatta artık yeni şeyler yapmanın vaktiydi. Her şey yıkılmalı, yine yapılmalıydı.
James Joyce, Ulysses’te, Leopold Bloom’un gözünden 16 Haziran 1904’ün Dublin’ini anlatır. Ulysses, gündelik hayat, sıradanlık ve bireyin iç dünyasının hudutları üzerine lisanın gerildiği, kurgunun karmaşıklaştığı, biçim ve tekniğin deneyselleştiği modernist romanın öncülerinden bir başyapıttır. Bu manada anlaşılmaz, sıkıntı okunan ve bulmacalarla dolu olması onun modernist bir roman olmasının sonucudur. James Joyce, Ulysses için “İçine o kadar çok bilmece-bulmaca ve zekâ oyunu koydum ki profesörler asırlarca ne demek istediğimi tartışacaklar, insanın ölümsüzlüğü garantilemesinin tek yolu da budur.” diyecektir. Tekrar “Niçin okunması sıkıntı kitaplar yazıyorsun?” sorusuna benzeri yanıtı verecektir: “Eleştirmenleri üç yüz yıl oyalamak için.”
A.B.D. ÜÇLEMESİ
Romanda yenilikçi, deneysel arayışların değerli ismi John Dos Passos; A.B.D. 42. Enlem, A.B.D. 1919, A.B.D. Büyük Para isimli üçlemesinde, Amerikan ruhunu ortaya koyabilmek için, sinemayı bir anlatım imkânı olarak edebiyata taşır ve montaj-kolaj tekniği, kamera-göz anlatımı ile kesimli, manzaraya dayalı, ana karakteri bol olan bir romanla yenilikçi bir tavır stantlar. Bu manada metne eklenen pasajlar bazen ana metni takviyeler, bütünü tamamlar (montaj) bazen de ayrıksı durur (kolaj). Böylelikle ortaya postmodern tavrı hatırlatan bir roman anlayışı ve okunması güç bir metin çıkar. Romanlar, deneysel, çağdaş yanlarıyla da roman tarihinin öncü çıkışlarından biridir.
Kendini kolay ele vermeyen, derinlikli çağrışıma yaslı bir biçemi tercih eden Passos, bir öykü “anlatıyor” üzere değil de olup bitenleri “görüntülüyor” üzeredir. Vakit zaman okurunu unutur, metni tümüyle kamera-gözün tespitlerine bırakır. Roman farklı bir biçemin denendiği, modüllü, yap-boz bir mozaik görünümündedir. Kolaj, montaj, iktibas tekniğine başvuran Passos, böylelikle romanın hem kurgusal yanının altını çizmek, göstermek, hem de gerçeklikle irtibatını sıkılaştırmak ister. Dos Passos alıntıladığı gazete haberleriyle kurgusunun nesnelliğini ve gerçekliğini ortaya koyar ve bir muharrir olarak metindeki tesirini azaltmaya çalışır. John Dos Passos’un üçlemesi romanın en ileri noktalarından biridir.
KALPAZANLAR
André Gide, Kalpazanlar’ı yazarken, romanın bir anti-roman olmasını istek eder. Klâsik, bilinen, kuralları belirlenmiş romanlardan olmayacaktır. Bir olay örgüsüne bağlanmayacağını, bütünlüklü bir konusunun olmayacağını hesap etmiş ve uygulamıştır. Kurmacasını dağınık, karmaşık ve tahlilsiz bırakmıştır. Kalpazanlar, klâsik roman anlayışı dışında bir roman kavramı oluşturmaya çalışan, çeşidin özelliklerini, sorunlarını tartışan bir yapıttır. Kitap anlatış, kurgu ve teknik olarak yenilikçi, deneysel bir romandır ve edebiyat, anlatma meselelerinin da tartışıldığı yesyeni bir teknik arayışını yansıtır. Roman, edebiyatın temel sorun yapılmasıyla kuramsal bir paha taşır. Roman kitaplar, metinler ortasında gezinir, yaşananları bu kitaplar aracılığıyla çözmeye çalışır. Kurgu içinde kurgu, okuru romanın yazılış sürecine ortak etme, diğer metinleri romana destek yapma (metinler arasılık) anlayışı romanda baskın yaklaşımlardır.
DÖŞEĞİMDE ÖLÜRKEN
Faulkner’ın Döşeğimde Ölürken’in roman tarihinde yer almasını sağlayan temel özelliği anlattığı olayın, insanlık durumunun yepyeniliği yanında bakış açısı farklılığı, anlatım tekniği, biçimidir. Faulkner bir masal ülkesi olarak Yoknapatawpha’dan seçtiği bir aileyi güney taşra gerçekliği içinde şuur akışı, geri dönüş, iç monolog teknikleriyle ve çoklu bakış açısıyla anlatır. Şiirsel lisan, düzyazının imkânlarını genişleten anlatım, kesik kesik, diyaloglara yaslı derinlikli yaklaşım romanın biçim başarısıdır. Bilhassa iç monologlardaki güçlü göndermeler ve sinematografik anlatım ustacadır. Roman boyunca, çekiç ve testere sesleriyle bir leitmotif yaratılır. Gerçekliği yakıcı bir halde kavratmak için de sözlerin gücünü ve insan tabiatının en ilkel yanını yansıtır. Anlatım biçimi ve lisan, romanı hâlâ değerli kılan özellikleridir. Roman bilhassa anlatıcı bakış açısıyla dikkat çeker. Kıssa ondan fazla kişinin farklı bakış açısıyla kurgulanır.
William Faulkner neredeyse deneysel bir teknik, sembolik, alegorik bir yaklaşımla, toplumsal çatışmayı, çürümeyi, ahlaki çöküntüyü insanlığın üniversal boyutunda anlatmaya çalışmıştır. Çağdaş dünyanın tümüyle unsura odaklı anlayışına itiraz geliştirmiş, şahsî hırsların, bencilliğin insanı nasıl kötüleştireceğini örneklemiştir. Yarı kurgusal Yoknapatawpha’dan yola çıkarak çağdaş dünyanın kaosuna evraklar üretmiş, bu bölgedeki olayları, durumları üniversal olanla buluşturmuştur.
SAMUEL BECKETT ROMANLARI
Samuel Beckett, “başarısızlık estetiği”, “yoksunluk sanatı” olarak isimlendirilen biçimsel/tematik yaklaşımla roman sanatını etkileyen öncü, yol açıcı romancılardan biridir. İnsanın varlık meselesini çözmeden, “belki”lerle varacağı yer olan “hiçlik” durumunu, biçimi belirleyen kaosu, bilhassa güçsüzler üzerinden anlatımıyla acı anlayışına yeni yorumlar getirmiştir. Pek çok edebiyatçının anlatmaya bedel görmediği durumları anlatının merkezine almış, kimi defa de lisanı hiçliğe, anlamsızlığa sürükleyerek, dışlayıcı ve kapalı anlatımıyla özel bir anlatı kainatı kurmuştur. Değersiz, sıradan, tartısı olmayan durumları, olayları uzun uzun neredeyse tuhaf, anti-edebiyat yaklaşımıyla anlatarak başarıyı hedeflemediğini göstermiş, anlatımda minimalizmin peşinde olmuştur. James Joyce için, “Gökten bir bombanın düşmesiyle, ağaçtan bir yaprağın düşmesi ortasında bir ayrım yoktu kendisi için” diyen Samuel Beckett, bir manada kendi edebiyat anlayışını da kurmuştur.
Samuel Beckett’in yapıtlarının birinci okumada anlaşılması zordur. Kapalı, soyut, çağrışıma, metaforlara yaslanan bir lisanı tercih eder. Hatta giderek manaya, özel duvarlar örer. Zira kimseye teselli sunmaz ve okurun okuma keyfinin peşinde değildir. Vakit zaman hayli sade bir anlatıma yaslansa da sıçramalar, şuur kaymaları, bakış açısı değişikliği okuru zorlar. Neredeyse edebiyat yapmamaya çalışan bir anlatım tercihi içindedir. Yazıyı süslemez. Anlatım boyunca lisanın yetersizliğini hissettirir. Lakin olmadık bir yerde şiirsel bir coşku ve etkileyici bir insanlık deneyimi aforizmasıyla okuru şaşırtır. Samuel Beckett’i en düzgün tanımlayan yapıtı; Molloy, Malone Ölüyor, İsimlendirilemeyen onun bu görüşlerini yansıttığı tuhaf, öncü yapıtlardandır.
SİLGİLER ROMANI
Yeni roman akımı, “yeni” kavramını bütün boyutlarıyla temsil eden güzel bir örnektir. Yeni roman hareketi, klâsik roman algısına kökten tenkitler getirir. Bu akımın öncülerinden Alain Robbe-Grillet “günümüz romanı bizim yazacağımız romandır, dünün romanlarının benzerilerini çıkarmak değil onları aşmak, daha ileri gitmektir.” derken bir değişim ve yenilik tezini da ileri sürer. Grillet’e nazaran romanda artık klâsik kalıplar kırılmalı, anlatım lisanı değişmelidir. Balzac usulü roman bitmiştir, artık her romanın kendine mahsus formunu keşfetmek gerekir. Grillet yeni romanın yalnızca teorisini değil örneklerini de ortaya koyar. Kıymetli romanı olan Silgiler’de âdeta klasik roman anlayışının tüm ögelerini reddeder. Gerçekle, objeler ve vakitle oynayarak bir biçim denemesine girişir. Öncelikle tasviri yine yorumlar; neredeyse bütün bir kurguyu tasvir üzerine oturtur. İnsanı anlatırken bile objeler üzerinden hareket eder. Roman, metinler ortası bir özellik taşır ve Sophokles’in Kral Oidipus’un yeni, çağdaş bir yorumudur.
DEĞİŞME ROMANIYLA DEĞİŞİM
Yeni romancılardan Michel Butor, herkesin bildiği lakin denemediği bir bakış açısıyla bütün bir romanı, Değişim’i ikinci şahıs ağzından anlatır. Bu hal gerçi çeşit içinde bir çeşitlemedir fakat bir ihtilal tesiri yaratır. Birebir akım içerisindeki Claude Simon biçimsel arayışları ileri noktalara taşır. Simon’un anlatımda vakit ve yer silikleşirken, her şey gerçekçi dünyadan objektif dünyaya evrilir. Yeni romanla birlikte “anti-kahraman” kavramı roman literatürüne girer.
İÇİNDE E HARFİ OLMAYAN ROMAN
Yeni romanın bilhassa klâsik roman algısına biçim itirazı, olay örgüsü yaklaşımı, okura verdiği kıymet üzere özellikleriyle kendinden sonra bir akım hâline gelecek olan postmodern romana bir taban hazırlamıştır. Roman araştırmaları yapmaları, okura okudukları metnin bir kurmaca olduğunu daima hatırlatmaları, metnin yazma basamağında oluşmaları, okurun faal bir rol üstlenmesi üzere özellikleri postmodern anlatıların daha sonra anlatım biçimi olacaktır.
Italo Calvino bir arayışın, farklılığın, yeniliğin müellifidir. Tüm müelliflik serüveni boyunca edebî cinslerin imkânlarını incelemiş, her yenilikçi çıkışı desteklemiş, ilgilenmiş, içinde yer almış, gerçekçilikten fantastiğe, postmodernizmden masallara kadar anlatmanın büyüsünü hikayelerine, romanlarına yansıtmıştır. Eser verme sürecinde tek bir yerde durmamış, daima devinim, arayış, deneyci tavır içinde olmuştur. O, bu arayışlara “bir şeyi görmek için istikamet değişikliği” diyecektir. Gerçeği aktarma biçiminin vakitle değişebileceğini savunmuş, bu nedenle yapıtlarının tamamlanmamış olduğunu ya da en azından şimdiki vakitte devam edebileceğini savunmuştur. Bu nedenle neredeyse her şeyi aksi yüz ederek, anlatım biçimlerine de tıpkı bilim üzere laboratuvar çalışmalarıyla bakmıştır. Calvino bilhassa romanlarındaki biçimsel arayışları nedeniyle postmodern yazın ile birlikte anılmış, deneysel, yenilikçi bir muharrir portresi sergilemiştir.
Calvino, OuLiPo topluluğuna katılmış, göstergebilim ile ilgilenmiştir. Bilindiği üzere deneysel edebiyat manasında bilhassa OuLiPo’cular kıymetli bir oluşumdur. Bu akım içindeki muharrirlerin ürettikleri “iş”ler, deneysel yazının pek çok özelliğini bünyesinde barındırır. OuLiPo (Potansiyel Edebiyat İşliği), matematiğin edebiyatta açtığı imkanları araştırır, çeşitli yazınsal oluşumları dener. George Perec’in “e” harfi kullanmadan yazdığı Kayboluş ve Hayat Kullanma Kılavuzu ve Italo Calvino’nun Bir Kış Gecesi Şayet Bir Yolcu, bu topluluğun sanat anlayışı içerisinden doğar.
JUAN RULFO VE PEDRO PARAMO
Juan Rulfo, Pedro Páramo’da vakitler ortası geçiş, bakış açısı değişikliği, geri dönüş, iç monolog, şuur akışı üzere anlatım imkânlarıyla, büyülü gerçekçiliği harmanlayarak Meksika ve dünya romanının tepe yapıtlarından birine imza atar. Şiirsellik, aforizmayı çağrıştıran olgun cümleler, sözcük iktisadı, kapalı anlatım, sessizlikte yankılanan derin manalar, müellifin metne müdahalesinin en aza indirgenmesi (“1954 yılında önümde daktiloya çekilmiş otuz sayfa duruyordu. Onlardan muharrir müdahalelerini sildim.”) muğlaklık, fragman anlatım, şiddetin estetize edilmesi Pedra Paramo’yu izah edebilecek sözcükler, kavramlar ve yaklaşımlardır.
Pedro Páramo sıkıntı okunan, kesimli, geçişleri sert/kopuk biçimsel bir yapıyla kurulur. Okuma esnasında okur, daima romandan kopar ve kesimleri birleştirmeye çalışır. Bakış açısı değişir ve anlatıcı, kurmacada boşluklar bırakır. Sahneler, fotoğraflar, diyaloglar ile roman ilerler. Lirik ve sinematografik yapıysa olup bitenleri bazen anlamsızlaştırır. Lisanın ve fotoğrafların birleşimi ile yeni bir anlatım, estetik bütünlük ortaya konur. Pedro Páramo, romandaki klasik vakit dizimine ve anlatımına alışkın okur için zorlayıcı gelse de sessizlikle ilerleyen şiirsel bir fotoğraftır ve Latin Amerika edebiyatını en güzel temsil eden baş yapıtlardan biridir. Her biri, büyük aynanın kırık modülleri olan kısımlara uzaktan bakıldığında büyük kıssayı ortaya koyar.
Roberto Bolaño postmodern romanın en kıymetli örneklerinden 2666’da, insanın varoluşunun karmaşıklığını, memnunluk, acı, mevt üzere temaları beş başka kısım olarak anlatır. 2666, bir manada antiroman, karmaşık ve daima anlatı bozan bir yapı içerisindedir. Bilhassa klasik roman anlatılarına aşina okurların beklentileri boşa çıkarılır. Yazma biçimleri tartışılır; edebiyat, meseleleri tartışan eleştirmenlerin diyaloglarından ortaya çıkar. Romanın içinde barındırdığı değişkenlik, çeşitlilik ve bilinmezlik, karmaşık yapı ve metinlerde boşluklar oluşturmak tam da postmodern romanın özelliklerindendir. Bu manada her muharririn postmodern anlayışı farklıdır.
SEKSEK ROMANI VE CORTAZAR
Julio Cortázar’ın başyapıtı Seksek’te tıpkı seksek oyunu üzere sıçrayan anlatı sisteminde roman kurgulanır ve anti-roman anlayışını yansıtır. Roman klâsik anlatı biçimlerinin dışında, ayrıksı, deneysel anlatımın bir imkânı olarak kullanıldığı, tertipli vakit anlatı biçimlerinin altüst edildiği bir düzlemde kurgulanır. Guillermo Cabrera Infante’nin Kapanda Üç Kaplan da öncü, tuhaf romanlardandır. Romanda yaklaşan ihtilalin çabucak öncesinde, Havana gecelerindeki insanlık maceralarına bakılır. Tıpkı öteki deneysel metinler üzere klasik anlatılara başkaldıran romanda lisan oyunları, argo ve monologlar dikkat caziptir. Edebiyatın bilhassa oyun, lisan yapılarında ağırlaşan roman, kesimli anlatımı ile klasik roman anlayışlarını eleştirir.
OĞUZ ATAY VE TUTUNAMAYANLAR’A DAİR
Oğuz Atay’ın, Tutunamayanlar’ı da tuhaf, yenilikçi romanlardan biridir. Atay, memleket sıkıntılarını, insanın kişiselleşme macerasını ve kendi kendisiyle yüzleşmesini anlatırken, “mesele” ve “yazın” ortasındaki tehlikeli bağlantıyı de eksiksiz birleşimi de uygun hesap eden bir tavırla hareket etmiştir. Atay, Günlük’lerinde mevcut sanat edebiyat ortamını değerlendirirken, edebiyatımızın klişelere teslim olduğunu, “mesele” ve edebiyatın birbirine karıştırıldığını, eleştirmenler ve reklamcıların bu durumun hata ortakları olduğunu söyler. Romanımızın temel probleminin kişilik olduğunu, insanımızın kişilik kazanma savaşının, bireyin kendisiyle hesaplaşmasının edebiyatımızda yer almadığını belirtir. Edebiyatımızda birey olmadığını, ideolojilere sığınılarak edebiyat yapıldığını kaydeder. “Sanat sanat içindir”, “Sanat toplum içindir” tartışmasında o “Sanat insan içindir” yaklaşımından yanadır.
Oğuz Atay’ın Tutunamayanlar’ının sessizlikle karşılanmasının ardında yetmişlerin edebiyat atmosferi yanında, Oğuz Atay’ın getirdiği yenilikçiliğini, deneyselliğini kavrayacak bir tenkit ortamının olmayışı ve risk alacak bir eleştirmenin bulunmayışı da vardır. Romanın karmaşık ve alışılmadık yapısı karşısında eleştirmenlerin entelektüel donanımları bu romanı anlamaya yetmemiştir. Batı’nın roman geleneğini çok güzel hazmetmiş, akımları uygun irdelemiş ve bilhassa şuur akışını ustalıkla uygulamış Oğuz Atay’ın bu türlü algılanması olağandır.
Oğuz Atay mevcut edebiyat ortamına kendini anlatmak için âdeta çırpınmıştır. Onun roman şuuruna, entelektüel birikimine uzak insanlara, romanın detay sanatı olduğunu, mizahın/melodramın nasıl ironiye dönüştüğünü, “Olric” ile konuşmasının münasebetini (insanın kendi kendisiyle yüzleşmesini) anlatmak için uğraşır. Romanında insan yok diyenlere “ben tam da onu anlatmak istedim” diyecektir mahcup bir halde. Romanı kesimli diyenlere ise roman esnek bir çeşit onun için şiir, oyun, makale birçok cinsten yararlanır diyecek ve ekleyecektir: roman detay sanatıdır.
Yenilikçi müellifler, pek çok kimsenin fark etmediğini fark eder, kimsenin hissetmediğini hissederler. Açıklık, sadelik değil, kaygılarını anlatmak, aktarmak peşindedirler. Yapıtlarını bildik, alışılageldik yapıların dışında kurarlar. Klasik yazınsal biçimleri aşmaya çalışırlar. Bu nedenle metinlerini lakin birkaç defa okunduktan sonra tadına varılabilecek bir örgüyle örerler. Bu manada çoğunlukla duyarlıkları incelmiş, şuur seviyesi yüksek, nitelikli okur kitlesini önceledikleri, onları muhatap seçtikleri söylenebilir. Bu tuhaf, öncü romanlar yayınlandıkları periyotta saçma bulunmuş vakitle pahaları anlaşılmıştır.